Twierdza Poznań jest jednym z największych zbiorów fortyfikacji w Europie i zarazem jest to jeden z najciekawszych przykładów architektury wojskowej na naszym kontynencie. Zostały zbudowane na przełomie XIX i XX wieku, choć zaprojektowano je już w pierwszych latach XIX wieku. W jej skład wchodziły dwa obszary: twierdza poligonalna oraz twierdza fortowa – 18 fortów + szereg innych obiektów. Od czasu zakończenia II wojny światowej poznańskie forty utraciły swoją pierwotną rolę. Przez lata przechodziły różne zmiany. Były nieustannie modernizowane. Doświadczyły również zniszczeń na skutek działań wojennych. Część z nich zniknęła już z krajobrazu Poznania na skutek wyburzenia, niektóre znajdują się obecnie w rękach prywatnych, lecz większość pozostałych do dziś fortyfikacji jest dostępna dla odwiedzających.
Po co właściwie wybudowano w Poznaniu forty?
Po II rozbiorze Polski Poznań znalazł się w granicach zaboru pruskiego. W latach 1803 -1815 w Europie miały miejsce wojny napoleońskie, w których udział brali polscy okupanci. Prusy, choć były po tej samej stronie konfliktu, co Rosja, to obawiali się ambicji wojennych swojego potężnego, wschodniego sąsiada. Poznań znajdował się w strategicznym położeniu, 50-60 km od granicy prusko-rosyjskiej, stąd też zrodził się pomysł utworzenia ufortyfikowania miasta. Miało to zapewnić bezpieczeństwo w razie ataku rosyjskiego, ale i pokazać, że Prusy potrafią się bronić i tak łatwo się nie oddadzą Poznania. Miasto miało również chronić Berlin w przypadku wojny. Duży wpływ na rozpoczęcie budowy Twierdzy Poznań miał pruski generał Karl von Grolman, który był autorem pierwszego projektu fortyfikacji.
Historia fortów
Projekt naszkicowany przez Grolmana w lipca 1817 zakładał ufortyfikowanie Wzgórza Winiarskiego oraz okolic kościoła i klasztoru Reformatów. Plan Grolmana uzupełniono o jaz na Warcie, wykorzystujący rzekę jako część umocnień. Budowa według tego planu ruszyła dopiero w 1828 r. Projekt fortyfikacji był na bieżąco uzupełniany, dodano nowe elementy jak np. umocnienia na Ostrowie Tumskim. Prace budowlane rozpoczęto od fortu na Wzgórzu Winiarskim. Sam Fryderyk Wilhelm III również zaproponował pewne zmiany przed zatwierdzeniem projektu. Budowa pierwszego etapu zakończyła się w 1839. Natomiast w latach 1840-1869 trwał drugi etap prac. W 1864r. ukończone forty zostały nazwane imionami pruskich generałów na ich cześć.
Fortyfikacje stanowiły twierdzę poligonową Poznania. W latach 70 XIX wieku zdecydowano o przekształceniu twierdzy poligonowej w twierdzę fortową, lepszą i bardziej stabilną.
Większość dotychczasowych fortyfikacji zmodernizowano, niektóre pozostawiono bez zmian. Przez lata, aż do 1914r. wprowadzano unowocześnienia. Pod koniec XIX zdecydowano
o rozbiórce starych fortyfikacji z uwagi iż nie były pożyteczne. Jednocześnie przeniesiono nazwy starych umocnień znoszonych fortyfikacji na nowe forty.
W okresie międzywojennym twierdzę Poznań czekały zmiany. Przemianowano fortyfikacje, w 1931 roku zmieniono patronów fortów na polskich. Znaczną część wałów rozebrano, a przestrzeń była zagospodarowywana przez miasto.
II wojna światowa była w zasadzie pierwszą okazją do przetestowania fortów. Niemcy musieli się bronić przed nadciągającą armią sowiecką, a do tego miały im posłużyć fortyfikacje. Forty pełniły także funkcje schronów dla żołnierzy. Podczas bitwy o Poznań w 1945 roku były one strategicznymi punktami w walce.
W okresie Polski Ludowej większość fortyfikacji nie była dostępna dla zwiedzających, niektóre z nich wysadzono i dziś możemy obserwować tylko ich pozostałości. Część fortów pełniła funkcje magazynowe zakładów przemysłowych, inne były użytkowane przez wojsko.
Po okresie przemian ustrojowych niektóre z fortów trafiły do rąk prywatnych i obecnie nie są dostępne dla każdego. Pozostałe są własnością miasta, które wraz z Poznańskim Towarzystwem Przyjaciół Fortyfikacji oraz organizacjami przyrodniczymi podjęło w ostatnich latach wiele działań na rzecz konserwacji terenu fortów i udostępnienia ich dla turystów, stąd też poznańska twierdza na nowo ożyła i stała się jedną z atrakcji turystycznych Poznania.
Najbardziej znane forty w Poznaniu
Fort Winiary
Fort Winiary to największy fort Twierdzy Poznań, obecnie nazywany Cytadelą. Mieszkańcom Poznania kojarzy się jako ogromny park, gdzie mogą wypocząć, pobiegać, spotkać się ze znajomymi. Bez wątpienia jest to najbardziej znana fortyfikacja poznańska. Prace nad budową fortu rozpoczęto w 1828r, a zakończono ją w 1842r. Przez lata przechodził różne modernizacje. Na początku XX w. postawiono budynek radiostacji oraz trzy maszty antenowe. Podczas powstania wielkopolskiego, Cytadela szybko została opanowana przez Polaków. Po niemieckiej napaści na Polskę we wrześniu 1939 roku obsadziły ją oddziały Wehrmachtu. Cytadela stanowiła ostatni punkt oporu Niemców, część fortyfikacji uległa zniszczeniu.
W latach 60 XX w. z Cytadeli usunięto ruiny budowli obronnych i przekształcono ją w Park-Pomnik Braterstwa Broni i Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Obecną nazwę zyskał po zmianie ustrojowej w naszym kraju.
W pozostałościach twierdzy mieszczą się Muzeum Armii „Poznań” oraz Muzeum Uzbrojenia, w których to możemy podziwiać uposażenia wojskowe, militaria, pamiątki historyczne oraz dokumenty, zdjęcia planów oraz reliktów pochodzących z zabudowy fortecznej Twierdzy Poznań.
Na Cytadeli znajduje się wiele pozostałości po forcie Winiary, pojazdy wojskowe, a także groby poległych żołnierzy. Znajdziemy tutaj również m.in rzeźbę Magdaleny Abakanowicz „Nierozpoznani” i inne ciekawe rzeźby oraz pomniki.
Fort IIa
To fort zbudowany w latach 1887–1890. Fort IIa początkowo nazwano Thümen na cześć Heinricha Thümena, w latach 30 otrzymał imię kapitana Kazimierza Więckowskiego.
Zarówno przed jak i w trakcie wojny wykorzystywany był na pomieszczenia magazynowe.
Od lat 50, aż do końca PRL-u fort służył za magazyn jednego z przedsiębiorstw farmaceutycznych. Obecnie jest wykorzystywany przez organizację przyrodniczą PTOP „Salamandra”. Obiekt został zmodernizowany, zadbano o zieleń, doprowadzono także elektryczność. Fort wchodzi w skład obszaru Natura 2000. Znajduje się na terenie Osiedla Czecha.
Fort III
Zbudowany w latach 1877-1881. Zyskał nazwę Graf-Kirchbach. W 1931 zyskał imię na cześć generała Józefa Niemojewskiego. Otoczony jest suchą fosą , do której dostępu strzeże 5 kaponier: czołowa, dwie barkowe i dwie izby bojowe wewnątrz koszar. Fort posiada dwie prochownie wojenne.
W 2011 r. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji udostępniło fort dla zwiedzających. Teren wchodzi w skład obszaru Natura 2000.
Znajduje się na przy ul. Krańcowej, na terenie Nowego Zoo.
Fort Va
Fort Va zbudowany w latach 1887–1890, otrzymał nazwę Bonin na cześć Eduarda von Bonin. W 1931 zyskał imię generała Ludwika Mierosławskiego. Teren fortu wchodzi w skład obszaru Natura 2000. Obecnie właścicielem jest Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”. Możemy tutaj spotkać nietoperze.
Od 2012 roku obiekt jest dostępny dla turystów, lecz zwiedzanie jest możliwe tyko z przewodnikiem, który jest ubrany w pruski mundur. Zwiedzanie obejmuje część podziemną, jak i nadziemną. W obiekcie znajdują się wystawy prezentujące rozwój poznańskich fortyfikacji.
Położony jest na ul. Tadeusza Szeligowskiego.
Fort VI
Fort VI w Poznaniu zbudowany został w zaledwie 4 lata, w okresie od 1879 do 1883 roku. Otrzymał nazwę Tietzen na cześć Wilhelma von Tietzen ; od 1931 roku był znany jako fort imienia Kazimierza Mieleckiego.
Teren fortu jest otoczony jest suchą fosą. W centralnej części fortu znajdują się dwa dziedzińce. W 1939 roku na wale wybudowano dwa schrony obserwacyjne. Po II wojnie był użytkowany przez wojsko, a w 2009 roku został sprzedany prywatnemu inwestorowi. Nowy właściciel dokonał rewitalizacji obiektu. Organizowane są tutaj imprezy kulturalne. Teren fortu wchodzi w skład obszaru Natura 2000.
Znajduje się przy ul. Lutyckiej.
Fort VII
Jeden z najlepiej zachowanych fortów, lecz niosący w sobie bolesne wspomnienia. Zbudowany w latach 1876–1880, później zmodernizowany. W 1902 roku nazwany Fortem Colomb na cześć pruskiego generała, zaś w 1931 roku przemianowany na Fort Floriana Dąbrowskiego.
Po I wojnie światowej fort wykorzystywany był jako magazyn amunicji.
W 1939 roku naziści utworzyli tu pierwszy na ziemiach polskich obóz koncentracyjny. To tutaj po raz pierwszy użyto gazu do zabijania ludzi. Na skutek tortur i nieludzkiego traktowania śmierć poniosło w nim ponad 20 tys. Wielkopolan, w tym wielu znanych osób. W latach 1944–1945 działała tu fabryka radiostacji na potrzeby wojska III Rzeszy.
Po wojnie fort był użytkowany przez Wojsko Polskie jako magazyn. Od 1979 roku funkcjonuje tutaj Muzeum Martyrologii Wielkopolan. Zajmuje się ono m.in. dokumentowaniem historii obozu niemieckiego i jego więźniów oraz życia Poznaniaków w okresie II wojny światowej.
Znajduje się na ul. Powstańców Wielkopolskich.
Fort VIII
Nie jest wprawdzie dostępny do codziennego zwiedzania, ale z pewnością jest jednym z lepiej znanych poznańskich fortów. Zbudowany w latach 1876–1882. Nazwano go Grolman na cześć Karla von Grolmana. W 1931 roku Fort VIII otrzymał imię generała Kazimierza Grudzielskiego.
W czasie II wojny światowej w forcie znajdował się obóz jeniecki dla żołnierzy francuskich, angielskich, od 1942 także radzieckich, włoskich i polskich
Pod końcem zmagań wojennych obóz został ewakuowany.
Po wojnie znajdował się tutaj magazyn. W latach 90 obiekt został sprzedany prywatnemu inwestorowi. Od 1994 roku odbywają się tutaj zjazdu klubu motocyklowego – Moto Magneto Poland, a od 2003 znajduje się tutaj także Poznańska Scena Muzyczna prowadzona przez Agencję Artystyczną Stary Browar. Niegdyś w forcie działała dyskoteka.
Znajduje się przy ul. Rumuńskiej.
Fort IXa
Zbudowany został w latach 1877–1881. Fort początkowo otrzymał nazwę Witzleben, a w okresie II RP zamieniono ją na imię pułkownika Wincentego Aksamitowskiego. Po I wojnie światowej był użytkowany przez szkołę piechoty.
Podczas bitwy o Poznań, 26 stycznia 1945 roku po godzinie 18, fort i lasek Dębiński został ostrzelany ogniem artyleryjskim. Wtedy też usiłowano wysadzić fort, podczas gdy w środku znajdowali się niemieccy żołnierze. Od 2007 fort wynajmuje firma organizująca w nim gry paintballowe. Jest to jedyny w Poznaniu niezrujnowany fort pośredni starego typu.
Znajduje się na przy ul. 28 Czerwca 1956 r.
Poznański Szlak Forteczny
Od 2016 roku funkcjonuje pieszo-rowerowy Poznański Szlak Forteczny. Powstał w ramach poznańskiego budżetu obywatelskiego 2015 w ramach projektu „Ratowanie Sieci Fortów Poznańskich”, który otrzymał 700 tys. zł.
Trasa składa się z 40 tablic informacyjnych rozmieszczonych w różnych częściach miasta. Dla turystów przygotowano wiele udogodnień. Na każdej z tablic zamieszczone są QR-kody, dzięki nim posiadacz smartfona będzie mógł stojąc przy danym obiekcie przenieść się na stronę internetową, na której zawarte są informacje o obiekcie. Warto również dodać, że przy uzyskaniu zniżki na zwiedzanie fortów w Poznaniu pomóc może Poznańska Karta Turystyczna.